Dansın ve Karnavalların Ülkesi Brezilya ve Müziği

[ysncn_]

Dansın ve Karnavalların Ülkesi Brezilya ve Müziği

Nidal Aras

Bu seferki durağımız Brezilya. Karnavalları, festivalleri ve danslarıyla ünlü Brezilya, Latin Amerika'nın önemli ülkelerinden biridir. Brezilya'nın geçmişine kısaca bir uzanalım.

Brezilya uzun süre Portekiz sömürgesi altında kalmış, daha sonra Portekiz'den ayrılarak kendi krallığını kurmuş. Mücadeleler tarihindeki yerini, köle isyanları, krallık karşıtı ve askeri diktatörlük karşıtı savaşımlar, şehir gerillaları mücadeleleri ile almış. İşçi hareketleri, komünist parti ayaklanmaları da bu ülke tarihi içinde önemli bir yere sahip olaylardan. Latin Amerika ve Küba devrimleri, Moskova'nın siyasi gücü, çeşitli yönlerden buradaki siyasi hareketliliği de etkilemiş. Ancak tarihinde üç askeri darbe yaşamış, bir dönem de askeri diktatörlükle yönetilmiş. Bu sürelerde dışa bağımlılığı artmış bunun sonucunda sosyalist mücadeledeki kararlılık yerini teslimiyete bırakmış. Şu anda ülkede, federal bir cumhuriyet kimliği taşıdığı söylenen bir yönetim bulunuyor.

Sömürgecilik döneminde (1530–1700) şekerpancarı üretimi, şeker pancarı içkisi, tütün ve pamuk üretimi ekonominin önemli bir parçasıyken; 17. ve 18.yy’da Almanya ve Fransa gibi Avrupa ülkelerinin şeker pancarı üretimine yoğunlaşmaya başlamasıyla buna bağlı olan ekonomide bir düşüş yaşanmış. Bu dönemden sonra ekonomide dışa dayalı arayışlara gidilmiş.

18. yüzyılda altın ve elmas gibi değerli madenlerin bulunması yeniden bir canlanmayı getirmiş. Ve sömürgecilere bağlılık biraz olsun azalmış, kendi ekonomisi bu değerli taşlardan dolayı gelişmiş. Ancak Portekiz krallığı, sömürgesi Brezilya’ya zarar vermeye devam etmiş. Ağır vergiler uygulanmış ve altın üretiminde düşüş yaşanmış.

Bütün bu dönemin ardından sürekli kaynamalar yaşayan Brezilya, en sonunda 1822 yılında Portekiz’den ayrılıp kendi imparatorluğunu kurmuş.

Bu dönem, 1822–1889 yılları arasında devam eder. Kahve çekirdeği ile kahve üretimi gelişmeye ve ekonominin temelini oluşturmaya başlar. Kahve ihracatı yoluyla tüm dünya, Brezilya kahvesi ile tanışır böylece.

1889–1930 yılları arasında, cumhuriyet dönemi yaşanır. Anayasal demokrasi çok küçük bir kesim için geçerli bir yönetimdir. Zaten kısa süre sonra askeri cunta dönemi başlar. Getulio Dorneles Vargas, diktatör olarak uzun bir süre ülkenin yönetiminde olur. Askeri diktatörlük döneminden sonra ise Brezilya Federal Cumhuriyeti dönemi başlar. Ülkenin karşı karşıya kaldığı en büyük problemler, dünyanın birçok yerinde benzer şekilde; gelir dağılımındaki eşitsizlik, ekonomik problemler, işsizlik, ekonomik krizler ve kültürel yozlaşma olarak sıralanabilir.

Brezilya, coğrafi olarak tropikal iklim içinde yer alıyor ve en yüksek hava sıcaklığı 40’ın üzerine çıkmıyor. Ülkede çok küçük bir dönem dışında sürekli yazı görmek mümkün. Amazon yağmur ormanları ülkenin en çok bilinen doğal güzelliklerinden ve bu ormanların, iklimi belirleyen bir özelliği de var.

Brezilya’da Yaşayan Etnik Gruplar ve Diller

Brezilya, etnik çeşitlilik bakımından zengin bir ülke. Portekizliler’in sömürgesinden sonra Portekizce resmi dil olmuş. Elbette çok farklı halkların yaşaması nedeniyle, çok farklı diller de konuşuluyor. Yerli halkın konuştuğu diller var. Arawak, Tupi, Carib bunlardan bir kısmı. Ayrıca Afrikalılar’ın konuştuğu diller de var. İspanyolca ise; Peru, Kolombiya ve Arjantin gibi ülkelerin buraya yakın olması nedeniyle konuşulan dillerden.

Brezilya'da aile kavramı önemli, bu nedenle İspanyol kültürüne de bir yakınlık söz konusu. Gelenekler nesilden nesile aktarılmaya çalışılıyor. Çok renkli etnik zenginlik görülüyor. Brezilya’da insanlar ten renklerine göre değil sosyal sınıflara göre ayrılıyor.

Milattan önceki dönemlerde bu bölgeye yerleşmiş ilk gruplar Kızılderililer. Çok farklı isimlerle de anılıyorlar. Brezilya’da yaşayan bu ilk yerliler “Tupi yerlileri” ya da Tupi-Guarani olarak biliniyor. Bunlar dışında; Je, Arawaklar, Caraibalar olarak isimlendirilen halklar yaşamakta. Daha sonra Portekizliler’in bu bölgeye gelmesi ve asimilasyon politikaları, pek çok kültürel değişim ve dönüşümün nedeni oluyor.

Sömürgecilik döneminde buradaki yerli halk köle olarak çalışmaya zorlanmış ancak ağır yaşam koşullarına dayanamayınca Afrika’dan köle olarak çalıştırılmak üzere insanlar getirilmeye başlanmış. Zaman içinde de karma bir ırk oluşmaya başlamış. Portekizliler farklı renkte insanları birleştirmenin daha iyi olacağını düşünmüşler ve böylece çok ırklı (melez) bir kesim oluşmaya başlamış. Şu anda da nüfusun büyük bir çoğunluğu; Portekizliler, Afrikalılar ve melez halklardan oluşuyor. Bunlar dışında pek çok ülkeden göçlerle büyük bir çeşitliliğe sahip oluyor Brezilya. Bir dönem, Avrupa göçleri ile İtalyan ve Almanlar yerleşiyor ama sonrasında buradan ayrılmak zorunda bırakılıyorlar. Tabii hala orada yaşayan bir kesim var.

Arap göçleri ile Lübnan ve Suriye’den halklar da burada yaşamaya başlıyorlar. Bu halklar, Brezilya’da yaşayanlar tarafından Türk olarak adlandırılıyorlar. Bu bölgelerin bir dönem Osmanlı toprakları içinde olması bu düşünceye neden olmuş olabilir.

Din

Brezilya dünyada Roma Katolik nüfusunun en çok olduğu ülke; nüfusun büyük çoğunluğu Katolik. Bunun yanında Protestanlar da yer alıyor. İslam ilk olarak Afrikalı köleler arasında inanılan ve uygulanan bir din iken daha sonraları Arap göçmenlerin uyguladığı bir din halini almış. Latin Amerika'nın en büyük Budist nüfusunun Brezilya'da olduğu biliniyor. Bunlar dışında spiritüalizm ya da ruhçuluk olarak bilinen inanış da bir kısım halk arasında yaygın. Dini inanışı olmayan insanlar nüfusun %7,4’ünü oluşturuyor. Yani yaklaşık 12 milyon kişi. Afrikalı kölelerin gelmesiyle çeşitli Afrikalı geleneksel dini inanışlar da bulunuyor. En çok bilinen Afrikalı inanışlardan biri; Candomble.

Brezilya’da Müziğin Tarihi ve Türleri

Brezilya'da müzik ilk olarak 1578’de kategorize edilmiş ve tanımlanmaya başlanmış. Burada yaşayan yerli “Tupi” halkının müziği ve dansları keşfedilmiş. Jean de Lery ve Gabriel Soares de Sousa gibi araştırmacılar yerli halkın müziği ve danslarını incelemişler, tanımlamalar yapmaya başlamışlar. Tupi halkı dışında yerli halklardan bazıları; Tamoios ve Tupinambaslar olarak adlandırılıyor.

Kamış ağızlı flütleriyle Kızılderililer, şarkıcı ve kemancılarıyla Portekizliler, ritim çalgılarıyla Afrikalılar, Brezilya’yı bir müzik ülkesi haline getiren nedenler olarak sıralanabilir.

Portekiz'in ülkeyi işgaliyle birlikte yeni-sömürgeci müzik, bu bölgede kendini göstermeye başlamış. İlk olarak romantik aşk şarkıları olarak bilinen “modinha”lar yazılmaya başlanmış.(Domingos Caldos Barbosa).

Bu müziklerin kökeni bilinmiyor. Portekiz kökenli ya da Brezilya kökenli oldukları konusunda fikirler var.

Afrikalıların köle olarak getirilmesiyle, Afrika kökenli ve teatral bir müzik türü olan “lundu” burada etkili olmaya başlamış. Lundu uzun süre Protekiz saraylarında da kullanılmış.

17.yy.’da Bahia’da müzik okulları kurulmuş, kraliyetin gelmesiyle müzikal etkinlikler artmaya başlamış, tüm kiliselerde dini içerikli müzikler çalınmaya başlanmış.

18. yy.’dan itibaren Avrupa'nın etkisiyle klasik müzik alanında yeni besteciler ortaya çıkmış ve çeşitli eserler verilmeye başlanmıştır. İlk Brezilya operası da bu dönemde yazılmış ve icra edilmiştir.

Sonrasında Klasik Batı Müziği'nin geleneksel halk ezgileriyle harmanlanması sonucu "Avangard" diye nitelendirilen yeni bir müzik ortaya çıkmıştır. Heitor Villa Lobos bu akımın öncülerindendir.

Brezilya'da yaşayan yerlilerin geleneksel müziği hakkında elde kaynak, kayıt veya notalar bulunmadığından tam anlamıyla kesin bir bilgi yok; ancak yerli halkın müziği zaman içinde Portekizliler, Avrupalılar ve Afrikalılar’ın müziklerinin etkisiyle kültür ve müzik çeşitliliği içinde yerini almış. Yağmur ormanlarında yaşayan yerliler bu ormanların seslerini taklit niteliği taşıyan bir müzik geliştirmişler; genelde de kamıştan dilli-üflemeli çalgılar kullanmışlardır. Misyonerler Brezilya’ya geldiklerinde Kızılderililer’in vurmalı ve üflemeli çalgılarla yaptığı törensel şarkılar ve danslarla karşılaşmışlar. Bu misyonerler, sonrasında orijinal sözleri, Hıristiyanlığa ait dini sözlerle değiştirmişler ve böylece yerlilerin “tupi” diliyle Hıristiyanlığa ait dini sözler söylenmeye başlanmıştır.

Doğu Amazon bölgesinde en çok bilinen müzik türü “carimbo”. Daha sonra bu müzik türü salsa, merenge gibi Latin Amerika’nın diğer müzik türleri ile iç içe geçmiş ve elektronik alt yapılar eklenmiş. Bunun sonucunda dünyada uzun süre popülerlik kazanmış “Lambada” ortaya çıkmıştır.

1930’lardan itibaren popüler müzik gelişmiş, bu müziklerde kullanılan enstrümanlar ise, cuica, tambourine, tava, flüt, gitar ve piano olmuştur. Popüler müzik alanında bir döneme besteleriyle adını yazmış olan Ary Barroso ve onun bestelerini icra eden aynı zamanda bir Hollywood sanatçısı olan Carmen Miranda bu dönemin ve müziğin bilinenleri arasında sayılabilir.

Portekizce’de ağlamak anlamına gelen “choro” kelimesi bir müzik türüne adını vermiş ve bildiğimiz ağıt formatında bir müzik türü olmuştur. 19. yüzyılda Rio De Janerio kökenli, enstrümantal, doğaçlamaya dayanan bu müzik içinde kimi zaman solo bölümler de yer alıyor. Asıl olarak flüt, gitar ve cavaquinho ile icra edilen bir türdür. Cavaquinho, gitara benzeyen ama daha küçük boyutlarda ve dört telli bir çalgıdır. 1960'lara gelindiğinde bu müzik türünün yavaş yavaş ortadan kaybolmaya başladığı görülür. Ancak 1970’lerden sonra tekrar popüler olmaya başlamış ve günümüze kadar gelmiştir.

Brezilya’daki diğer müzik türlerini şu şekilde özellikleriyle açıklamaya çalışalım:

Musica Popular Brasileria: Brezilya popüler müziği. Şu anda bilinen Brezilya pop müziği de diyebiliriz. Pop müziğin bilinen ünlü isimleri; Gal Costa, Maria Bethania ve Elis Regina. Besteciler ise; Chico Buarque, Milton Nascimento, Gilberto Gil, Caetano Veloso v.s.

Bossa Nova: İlk olarak Rio De Janerio’da ortaya çıkmış, caz armonilerinin, düşük ritimli samba vuruşları ile birleşiminden oluşan bir müzik türüdür. 1950'li besteciler ve en çok bilinenlerden Antonie Carlos Jobim bu müziğin yaratıcılarından. Daha çok caz standartlarında bir müzik olmuştur.

Tropicalia: Diktatörlük döneminde şehir gerillaları tarafından ve sistemi değiştirmek için verilen savaşımlar sırasında kullanılan bir müzik türü. Farklı, kendine özgü bir tarz. Gilberto Gil ve Caetano Veloso Amerikan ve Avrupa stillerini elektrik gitar ve farklı Brezilya ezgileriyle birleştirince bu tür ortaya çıkmış. Daha çok politik içerikli olan bu şarkılar sonucu Veloso ve Gil askeri hükümet tarafından sınır dışı edilmiş İngiltere'ye gitmek zorunda bırakılmışlardır.

Repentismo: Bir çeşit balad olarak nitelendiriliyor. Doğaçlama sözlerle dinleyicinin önerileri doğrultusunda bir icra söz konusu.

Frevo: Karnaval sırasında yaygın olarak yapılan bir müzik.

Forro: Kuzeydoğu Brezilya’da dans formunda hızlı ritimli bir müzik. Temmuz festivalinde çok yaygındır. Forro müzik grupları yemek isimleri ile anılıyor. Forro dansı bu müziğin dansı ve ikili bir dans. Davul, triangle ve akordeon bu türde birlikte çalan çalgılar. 1980’lerde ünlü olan “Lambada” ya öncülük ediyor. Luiz Gonzaga, “Asa Branca” adlı şarkısıyla Forro’nun ünlü müzisyenlerinden.

Musica Nordestina: Kuzeydoğu Brezilya'da her tür popüler müzik için kullanılan genel bir terim. Yavaş ritimler, ağır yürüyüşler yer alıyor. Akordeon ve gitar kullanılıyor. Bu bölgede Afrika ritimleri ve Portekiz ezgileri birleşip maracatu formunu ve bir çeşit dans müziğini oluşturuyor.

Afro-Brazilian (Afrika ve Brezilya etkili müzikler) Müzik

Samba: 20.yy başlarında Rio de Janerio yakınlarında yaşayan Afrikalılar arasında gelişmeye başlayan bir müzik olan samba daha sonraları geniş bölgelere yayılmış, diğer halklar arasında da bilinen bir müzik ve dans türü olmuştur. Sambanın pek çok çeşidi oluşmuş zaman içerisinde. Uluslararası düzeyde en çok bilinen ve özellikle karnaval sırasında çalınan, “Samba de Endredo”. Diğer samba türleri ise:

Samba de Breque: Reggie tarzı

Samba-Cançao: Tipik gece klübü tarzı

Samba pagode: Modern popüler tarz.

Capoeira Müziği: Afrikalı kölelerin savunma ve savaş sporu olarak geliştirdiği capoeira kendi müziğiyle yapılır. Bu müzik tarzında soru-cevaplı bir form yer alır. Capoeira’nın en temel çalgıları, berimbau, atabaque ve pandeiro. Capoeira şarkıları doğaçlama ya da deneyimli hocaların popüler besteleri olabilir.

Maracatu: Karnaval sırasında çalınan bir müzik olan maracatu, geleneksel Afrika-Brezilya müziğidir. Portekiz melodileri Afrika ritimleri ile birleşiyor bu türde. Sömürgecilik dönemlerinde geçit törenlerinde kralı karşılarken kullanılırmış. Bu müzik türünde kullanılan çalgılar; büyük alfaia davulu, büyük metal gong, trampet ve shaker.

Afoxe: "Candomble" (geleneksel bir karnaval) geleneğinde dinsel bir müzik. Gandhi’nin oğulları anlamına gelen Filhos de Gandhi adında bir grup bu müziği ilk olarak 1949'da Salvador’da karnaval sırasında çalmış. Bu grubun ortaya çıkışı devrimsel bir nitelik taşıyor; çünkü o zamana kadar Salvador’da karnaval geçitlerinde sadece beyaz tenli insanlar yer alıyormuş.

Samba-Reggae: Jamaica Reggae'si ile samba karışımı bir tür. Olodum adında bir grubun öncülüğünü ettiği bir müzik olarak görülmüş ve bu grup şarkı sözlerinde politik içerik kullanmıştır.

Pagode: Sambanın bir türü olan, Rio de Janerio kökenli bir müzik. Çok çeşitli yemek, dans ve müzikle kutlama anlamına geliyor.

1960'ların sonunda Bahia bölgesindeki siyahlar, Salvador'daki karnaval sırasında Amerikan yerli (yerli halk, kızılderililer) kıyafetlerini giymeye başlamış, bunu da geçmişlerindeki ortak mücadelelerinin bir simgesi olarak yapmışlardır. Comanches do Pelo ve Apaches de Tororo adındaki gruplar güçlü vurmalı çalgı stilleri kullanmışlar ve sık sık polisle karşı karşıya gelmişler.

Bahian karnavalında en çok bilinen gruplardan biri Ile Aiye. 1974 yılında en büyük siyah nüfusunun olduğu bir bölgeden çıkmış bir gruptur. Bu grup Bahia’daki siyah halkın bilinçlendirilmesi için çalışmış.

İlk kurulduğu dönemde polis engeliyle karşılaşmış, pek çok defa işkencelere maruz kalmış, medya tarafından sansür yemiş. Karnaval sırasında grubun yüzlerce müzisyeni, dansçısı ve elemanı oluyor. Bu grubun geçişi sırasında tüm karnaval alanında Afrika’nın, Afrika-Brezilya kültür ve dininin ne kadar önemli olduğu üzerine şarkılar duyuluyor.

Brezilya’da dans ve müzik birbirinin ayrılmaz birer parçası. Bu yüzden çoğunlukla her müzik türünün kendi dans stili var. Ve bu danslar olmadan bu müzikler, müzikler olmadan da dans olmuyor. Brezilya’da tropikal iklim baskın olduğu için sürekli yaz ve sürekli festival ve karnavallara rastlamak mümkün. Karnavallar Brezilya’nın en önemli kültür etkinlikleri. Her şehrin kendi karnavalı var. Ve bu karnavallarda müzikler, danslar, eğlenceler alabildiğine sürüyor.

Rio Karnavalı büyük bir stadyumda yapılıyor. Hızlı ritimler baskın. Bahia’da sokak eğlenceleri şeklinde bir karnaval yapısı var ve daha yavaş ritimler hâkim buradaki müziklerde. Pernambuco’da ise Afrikan müziği ve kültürü etkilerini çoğunlukla görmek mümkün.

Çalgılar

Agogô: Yoruba geleneksel müzik aletlerinden ve bu dilde zil ya da gong anlamına geliyor. Samba çalgılarından belki de en eskisi, iki veya tek zilli olabiliyor. Perküsyon çalgıları arasında en tiz sese sahip olan çalgıdır. İki farklı boyuta sahip iki metal zilden oluşuyor. Her birinden farklı sesler üretilebiliyor.

Atabaque: Gövdesi Brezilya’daki baklagil ailesine ait ağaçlardan olan, üstü sığır derisi vurmalı bir çalgı. Bu çalgı Capoeira, Maculele dansları ve afro-brazil dini olan condomble sırasında kullanılıyor. Boyutlarına göre de çeşitlilik gösteriyor.

Berimbau: Capoeira’da kullanılan tek telli yaylı bir çalgıdır. Capoeira'nın savunma ve dövüş olarak kullanıldığı dönemlerde savaşçının berimbaunun ucuna bir jilet takarak çaldığı söylenmektedir.

Shekere: Afrika kökenli bir çalgı. Perküsyon ailesinden.

Pandeiro (tambourine) : Doğu Afrika kökenli bir çalgı. Tef ailesinden vurmalı bir çalgı aleti. Zilli tef ve küçük olanına pandeiro deniliyor. Capoeira'nın çalgılarından aynı zamanda.

Carimbo: Bir çeşit Afrika davulu. Aynı zamanda dans ve müzik türü olarak da bu davulun vuruşlarından yola çıkarak kullanılıyor.

Bu geleneksel çalgılar dışında piyano, gitar, bas, flüt gibi çalgıları da Brezilya müziğinin çeşitliliği içinde görmek mümkün.

Brezilya'da kültür çeşitliliği farklı kültürlerin etkileşimiyle bugünkü halini almıştır. Hıristiyanlığı yaymak için gelen Portekizliler büyük etkiye sahip. Onun dışında çok ulusluluğun diğer etkenlerinden olan Kızılderililer, Brezilya'da yemek kültüründen dile çok geniş bir etkiye sahip. Afrikalılar’ın köle olarak getirilmesi yeni bir kültürü daha tanıtmış bu bölgeye. Özellikle müzik, dans, yemek, din, dil bu geniş etkileşimin elemanları.

Brezilya'yı bu sayfalara sığdırmak elbette zor ama en genel hatlarıyla Brezilya müziği ve kültürüne ilişkin bilgiler vermeye çalıştık. Dansın ve karnavalların ülkesi Brezilya dünya içerisinde de müzikal anlamda etkileyici bir yere sahip olmuştur.

Kaynakça:

http://www.brazilbrazil.com

http://www.knowledgerush.com

http://www.humanitiesweb.org

http://www.kwintessential.co.uk

http://en.wikipedia.org

http://www.grovemusic.com

Ed Morales, The Latin Beat

Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi- İletişim Yayınları